Japońskie lalki Kokeshi

18.10.2020

Japońskie lalki Kokeshi – krótka historia

Lalki Kokeshi znane są w Japonii od późnego okresu Edo, czyli od XIX wieku. Początkowo były to zwykłe zabawki-pamiątki z Tōhoku, czyli północnych rejonów Japonii, słynnych z gorących źródeł. Goście odwiedzający zazwyczaj co roku japońskie hotele z łaźniami z gorącą źródlaną wodą chętnie kupowali Kokeshi swoim córkom i wnuczkom. Z czasem, gdy pojawiały się nowe wzory lalek, dorośli zaczęli kupować je dla siebie i kolekcjonować. Każde miasteczko i wioska w północnym rejonie miała swoich mistrzów Kokeshi, a ci swój wyjątkowy pomysł na kształt lalki i jej zdobienie. Surowiec na Kokeshi pochodził z okolicznych lasów. Ponieważ Japończycy wierzą, że w lasach, w drzewach żyją bogowie, panowało przekonanie, że drewniane Kokeshi skrywają moc odpowiedzialną za zdrowie. Kupowano więc lalki jako amulet.

Po latach nasycenia się rynku lalkami Kokeshi przyszedł czas na uśpienie, wielu rzemieślników zrezygnowało z produkcji i wróciło do wytwarzania drewnianych misek i czarek. Dopiero po zakończeniu II Wojny Światowej zaobserwowano wzrost zainteresowania tą tradycyjną zabawką. Obok tradycyjnych Kokeshi zaczęto tworzyć artystyczne figurki o odmienionym kształcie i w nowych wzorach.W ostatnich latach japońskie drewniane lalki ponownie cieszą się popularnością zarówno w Japonii, jak i na świecie. Powstaje wiele wzorów Kokeshi, figurek znanych postaci z bajek, komiksów itp. Oto przykładowa fantanstyczna lalka odbiegająca od kanonu szczupłych panienek. Jej autorem jest Sanpei Nakagawa.

Tradycyjne lalki Kokeshi 伝統こけし

Tradycyjne lalki Kokeshi to drewniane stojące proste figurki. Walcowaty tułów bez kończyn i duża głowa. Początkowo tułów wykonywano tak, aby dzieci mogły trzymać lalkę w dłoni. Był tak cienki, że Kokeshi nie można było nawet postawić, bo się przewracała. Głowa, nieproporcjonalnie duża, przypominała makówkę, stąd prawdopodobnie pochodzi nazwa lalki (keshi to po japońsku mak). Choć lalka nazywała się inaczej w każdym regionie, to w 1940 ustalono jej oficjalną wersję jako Kokeshi.

Niektórzy artyści wykonywali lalkę z jednego kawałka drewna (zazwyczaj dereniu lub klonu), inni łączyli głowę z tułowiem. Sztuka zespalania głowy z tułowiem różniła artystów. Jedni sklejali dwie części na sztywno bolcem, drudzy opanowali trudną technikę wciskania na gorąco głowy z wypukłym elementem do wyżłobionego otworu w tułowiu. Otwór ten i bolec muszą być precyzyjnie wykonane. Chodzi bowiem o to, aby głowę lalki można było nie tylko zamocować, ale także potem nią kręcić. Oczywiste, że w dawnych czasach taki nowatorski element sprawiał, iż zabawka z ruchomą częścią była bardzo atrakcyjna.

Przechowywanie lalek Kokeshi

Lalki malowane czerwoną farbą miały chronić dziecko przed chorobami i nieszczęściem. Stąd wiele lalek było albo w kolorze czerwonym, albo miało malowane na ten kolor elementy ubrania i ozdoby włosów. Dla dorosłych, którzy wracali z gorących źródeł w rodzinne strony, czerwone lalki Kokeshi symbolizowały talizman na szczęście gwarantujący zdrowie oraz obfite plony w następnym roku. Lalki stawiano w widocznym miejscu w domu, często w tokonoma czyli specjalnej wnęce, w której umieszczano wyjątkowo piękne dzieła sztuki, ceramiki czy kaligrafii.

Naturalnym było, że lalki używane wiele lat ulegały procesowi niszczenia. Ponieważ wykonywane były z drewna i naturalnych barwników (dlatego tak niewielu kolorów używano do ich malowania), brudziły się, a zdobienia bledły lub całkowicie zanikały. Najdłużej zazwyczaj pozostawały zdobienia koloru czarnego i czerwonego. Okazuje się, że słońce, woda i wilgoć w powietrzu nie służą lalkom Kokeshi. Pot z mokrej dłoni może rozmazać misternie wykonany malunek. Niektóre lalki pokrywano cienką warstwą lakieru, dzięki czemu ich życie znacznie się wydłużało.

Każdy artysta wypracowuje swoją technikę malowania elementów twarzy, dlatego lalki mają różne miny. To dodatkowo sprawia, że Kokeshi nigdy się nie nudzą. Wydaje się, że każda „mówi” co innego. Czasem wybierano dla dziecka lalkę, kierujac się podobieństwem twarzy czy uśmiechu. Szczególnie urokliwe buzie mają lalki malowane przez Isao Hondę (patrz pierwsze zdjęcie poniżej).

Ośrodki najbardziej znanych twórców tradycyjnych lalek Kokeshi w regionie Tōhoku

Można wyróżnić jedenaście głównych gatunków tradycyjnych lalek Kokeshi, bo tyle było rejonów w Tōhoku, gdzie tworzono lalki. Ostatnio wyodrębniono jeszcze jeden i niektórzy podają, że regionów tych jest 12. Kokeshi różnią się przede wszystkim kształtem. Głowy lalek bywają regularnie okrągłe, podłużne, zwężające się u dołu czy przekrzywione. Tułów zaś może być równy jak walec, z wcięciami, zwężający się bądź rozszerzony. Różnice widać także w zdobieniu. Lalki mogą być malowane przy użyciu tokarki w poprzeczne paski lub ozdabiane ręcznie. Artyści malują pędzlem motywy roślinne, elementy kimona itp. Choć zdobienia nie wyglądają na skomplikowane, to w rzeczywistości wymagają ogromnego kunsztu. Artyści bowiem malują lalki szybkimi i lekkimi maźnięciami, trudnymi do podrobienia. Znawcy Kokeshi są w stanie rozpoznać po kształcie figurki i namalowanych szczegółach, kto jest autorem lalki lub z którego regionu ona pochodzi.

Tsugaru

Tsugaru jest wysuniętym najbardziej na północ regionem w Prefekturze Aomori. Lalki w tym rejnie najczęściej wykonywano z jednego kawałka drewna. Zdobienia były proste, pa aski wykonywane głównie na tokarce. Zaznaczono też czasem pas obi. Często pojawiał się odręczny rysunek bożka Darumy. Do zdobienia stosowano wzory kultury Ainu z północy Japonii oraz kwiaty piwonii będące symbolem regionu. Twarz malowano cienkimi pociągnięciami pędzla, oczy w kształcie półksiężyca. Bardzo często lalki miały namalowaną fryzurę okappa przypominjącą nieco kask do hokeja.

Kijiyama

Kijiyama jest w Prefekturze Akita. Początkowo lalki miały ruchomą głowę jak, jednak z czasem zaczęto je wykonywać z jednego kawałka drewna. Lalki mają małą, podłużną głowę, wyraźną grzywkę i charakterystyczne czerwone zdobienia przypominające kokardę. Z tyłu głowy często malowano pojedyncze pasmo włosów, charakterystyczną fryzurę dziewczęcą z dawnych czasów. Tułów jest często zdobiony pionowymi paskami oraz od dołu wzorem podobnie do kimona.

Nanbu

Nanbu znajduje się Prefekturze Iwate. Lalki są stosunkowo niewielkie, dla bardzo małych dzieci. Ramiona były często zaokrąglone. Zdobienia najczęściej były delikatne, zazwyczaj kwiaty chryzantemy. Głowę łączono dość luźno z tułowiem, dzięki czemu przy potrząsaniu lalką, głowa delikatnie się ruszała. Lalka, kinakina ningyō, służyła jako gryzak i grzechotka dla niemowląt. Lalki takie najczęściej były naturalne, bez żadnych malunków.

Hijiori

Hijiori to jeden z ośrodków w prefekturze Yamagata. Lalki mają dosyć duże, często prostokątne głowy i szerokie tułowia. Na głowie są promieniście rozchodzące się czerwone zdobienia. Lalki mają zazwyczaj uśmiechnięte twarze. W głowie często drążono dość duży otwór i wsypywano ziarenka czerwonej fasoli. Po zamknięciu otworu łączono głowę z tułowiem. Lalka była grzechotką. Tułów zdobiony jest często kwiatami chryzantem, chabrów lub wzorami bambusa. Pojawiają się malunki w rzadkim, żółtym kolorze.

Zaō

Zaō to także ośrodek z Yamagaty. Na głowie widoczne są albo czerwone promienie, albo czarne włosy i charakterystyczna tradycyjna japońska fryzura dziecięca okappa. Głowa, którą można kręcić, łączona z tułowiem. Tułów najczęściej dość gruby, prosty, dający stabilną podstawę, zdobiony jest motywami kwiatowymi. U góry i u dołu wzory paskowe. Charakterystyczne są motywy opadających kwiatów sakury lub rzędy chryzantem i piwonii.

Yamagata

Yamagata to główny ośrodek lalkarski tej prefektury. Początkowo tułów łączony na stałe z głową, był wąski, aby dzieci mogły łatwo trzymać lalkę. Z czasem tułów stawał się grubszy. W miejscu ramion często pojawia się rant. Mała głowa, wyraźna grzywka i pasma włosów po obu stronach twarzy zdobione czerwonymi wstążkami. Charakterystyczny jest kształt nosa malowanego na wzór ideogramu 人 czyli człowiek. Na tułowiu malowane są wzory kwiatowe, charakterystyczne czteropłatkowe kwiaty śliwy. Są też paski wykonane przy użyciu tokarki.

Naruko

Naruko jest w Prefekturze Miyagi. To bardzo znane i popularne miasteczko z gorącymi źródłami. Tamtejsza lalka charakteryzuje się ruchomą, to znaczy kręcącą się główką. Podczas kręcenia wydaje piskliwy dźwięk. Kokeshi ma wyraźną grzywkę i czerwone ozdoby do włosów po obu stronach. Tułów ma rant u góry symbolizujący ramiona, zwęża się delikatnie po środku i ponownie rozszerza u dołu. Daje lalce stabilność. Zazwyczaj maluje się go we wzór chryzantem lub kwiatów kasztano wca układających się warstwami.

Sakunami

Sakunami to ośrodek z pogranicza prefektur Miyagi i Yamagaty. Głowa jest zespalana na sztywno z tułowiem, który jest wąski, dlatego lalki są niestabilne. Z tego powodu lalki często mają rozszerzone podstawy. Na głowie lalki mają charakterystyczny czerwony promienisty wzór i pasmo włosów. Grzywka rozdziela się na dwie strony związane czerwonymi wstążkami. Bywają też lalki z fryzurą okappa. Tułów wąski, zdobiony jest u dołu i góry paskami przy pomocy tokarki. Po środku zaś malowane są ręcznie motywy kwiatowe podobne nieco do krabów, stąd też często je tak nazywano.

Tōgatta

Tōgatta to kolejny ośrodek z Miyagi. Lalki mają duże głowy i czerwone promieniste zdobienie na górze, a także rozchodzące się dwie wstążki od środka czoła po policzki po obu stronach. Niektóre lalki mają fryzurę okappa. Głowa często montowana jest tak, że można ją kręcić. Równy, cienki tułów malowany jest najczęściej w motywy kwiatowe ułożone warstwami. Symbolicznie zaznacza się wzór kołnierzyka lalki.

Yajirō

Yajirō to jeszcze jeden ośrodek z Miyagi. Tamtejsze lalki mają charakterystyczne okrągłe czapki lub malunki przypominające berety. Głowa złączona jest z tułowiem na sztywno, choć początkowo podobno była ruchoma. Tułów rozszerzający się u dołu, zdobiony jest głównie dość grubymi paskami przy użyciu tokarki, ale ręcznie symbolicznie maluje się kołnierz i rękawy. Do malowania używano dodatkowo żółtego pigmentu.

Tsuchiyu

Tsuchiyu to usytuowany najbardziej na południe ośrodek w Prefekturze Fukushima. Lalki z tego rejonu mają stosunkowo małe głowy i cienkie tułowia. Na głowie maluje się okrągłe zdobienie przypominające oko węża. Tułów maluje się przy pomocy tokarki w paski różnej grubości. Charakterystyczny wzór polega na odwróceniu obrotów tokarki, dzięki czemu paski kończą się w połowie i wracają w drugą stronę. W ostatnim czasie wyróżnia się odrębny styl regionu Fukushima, zwany Nakanosawa. Charakterystyczną cechą lalek tego stylu są oczy malowane z czerwoną obwódką, jakby były podbite oraz duży nos (patrz najwyższa lalka w ostatnim rzędzie).

Z powyższych kilkunastu regionów słynnych z produkcji lalek Kokeshi trzy odegrały szczególnie ważną rolę. Naruko, Togatta i Tsuchiyu działały najbardziej prężnie i dały początek innym stylom. Stąd Kokeshi rozeszły się na całą Japonię.

Lalki Kokeshi nowej generacji

Po II Wojnie Światowej, gdy Japonia otworzyła się szeroko na świat, lalkarze musieli konkurować z nowoczesnymi zabawkami, które zaczęto importować. Kokeshi zmieniały więc powoli swój kształt i kolorystykę. Z prostych drewnianych form przeobraziły się w niezliczoną liczbę kształtów i wzorów. Artyści prześcigali się w pomysłach i technikach. Lalki nowej generacji zaczęto nazywać Sōsaku Kokeshi 創作こけし – „artystycznymi Kokeshi”. Bardzo znanym ośrodkiem nowoczesnych lalek jest Prefektura Gunma, jednak produkuje się je na terenie całej Japonii. Poniższe lalki z kolorowymi czapkami pochodzą z Aomori, rejonu słynnego z uprawy jabłek. Zachowano zdobienia charakterystyczne dla stylu Tsugaru (wzory Ainu i malunki piwonii), ale lalki wyskakują niejako z jabłek w trzech kolorach.

W ostatnich dziesięciu latach ponownie wzrosło zainteresowanie lalkami Kokeshi. Tym razem jest to kolekcjonerstwo. Modne jest także nowe określenie. Młode kobiety, które pasjonują się tymi lalkami nazywa się „kokejo” こけ女. Pojawia się bardzo dużo nowych i atrakcyjnych Kokeshi, limitowanych serii, lalek wzorowanych np. na postaciach z bajek i komiksów. Może to zaskakujące, ale pasjonatami lalek Kokeshi nie są już tylko Japończycy, ale także miłośnicy z całego świata. Lalka Kokeshi jest niemal obowiązkową pamiątką przywożoną z wycieczki do Kraju Kwitnącej Wiśni. Można Kokeshi kupić właściwie wszędzie, nawet na lotnisku tuż przed wylotem z Japonii. Bardzo popularnym artystą w Japonii i na świecie jest Usaburō. Tworzy lalki o charakterystycznych zaokrąglonych kształtach, które znajdują wielu zagranicznych amatorów.

Każdego roku w Japonii organizuje się krajowe konkursy, pokazy i festiwale lalek Kokeshi. Twórcy lalek mają wtedy okazję zaprezentować swoje dzieła i nowe wzory, zaś odwiedzający te coroczne imprezy mogą je podziwiać bądź nabyć. Niektóre takie wydarzenia są pod patronatem rządowym. Przedstawiciele poszczególnych ministerstw przyznają wtedy nagrody wybranym w konkursach lalkom. Artyści i wyróżnione lalki dostają też specjalną nagrodę od premiera Japonii. Oto nagrodzona piękność o imieniu Minazuki, której autorem jest Suigai Satō.

Kokeshi dzisiaj

Dzisiaj wszystkie drewniane figurki, czasem nawet zupełnie nie przypominające kształtem i wzorem tradycyjnych lalek, nazywane są Kokeshi. Chcąć sprostać zapotrzebowaniom chłonnego rynku, współcześni artyści prześcigają się w pomysłach na nowe wzory. Poniżej przykłady okrąglutkich lalek wykonanych ręką mistrza Usaburō. Mimo nowych trendów jednak, wydaje się, że tradycyjna lalka Kokeshi nie pójdzie w niepamięć. Najwyraźniej prosta forma drewnianej zabawki i kunszt artysty znajdują amatorów w każdym pokoleniu.

Lalki Kokeshi można dzisiaj spotkać naprawdę wszędzie. Stoją w drzwiach instytucji, zdobią ściany sklepów i restauracji. Artyści tworzą Kokeshi-latarki, podstawki do jajek, stojące piórniki czy stemple. Pomysłów zapewne nigdy im nie zabraknie. Ciekawym przykładem może być oryginalna forma upamiętnienia narodzin dziecka czyli Kokeshi wykonane na zamówienie. Lalka taka ma dokładnie taką długość, jaką miał noworodek. Z tyłu kaligrafuje się na tułowiu imię, datę narodzin i wymiary nowonarodzonego dziecka. Taka lalka zostaje z właścicielem i rodziną na całe życie. To jeden z japońskich sposobów na zachowanie tradycji, uratowanie przeszłości, rozmiłowanie młodych w tym, co jest stare. I okazuje się, że to bardzo skuteczna metoda. Lalka Kokeshi z okresu Edo bowiem nadal jest obecna w życiu Japończyków.

Przykładowe strony o lalkach Kokeshi znajdziecie tu

Kokeshi sousaku
lub
Usaburo

Polecam też filmik na youtube o tym, jak powstaje lalka Kokeshi : Jak powstaje lalka

Zainteresowani lalkami japońskimi mogą poczytać post: Japońska lalka kimekomi oraz Japońska lalka ichimatsu